دهک‌بندی جدید یارانه نقدی شروع شد | دهک‌بندی خانوارها بر چه مبنایی صورت می‌گیرد؟

این روزها یکی از پرتکرارترین پرسش‌ها در جامعه این است که: «ما در کدام دهک قرار داریم؟» و اساساً «دهک‌بندی خانوارها بر چه مبنایی صورت می‌گیرد؟».
با اجرای قانون حذف یارانه دهک‌های پردرآمد، این موضوع به نقل محافل، شبکه‌های اجتماعی و حتی دغدغه روزمره خانواده‌ها تبدیل شده است. پاسخ اصلی در پایگاه رصد رفاه ایرانیان نهفته است؛ جایی که داده‌های اقتصادی، اجتماعی و مالی خانوارها جمع‌آوری و پردازش می‌شود تا وضعیت هر خانواده مشخص گردد.

دهک‌بندی خانوار چیست؟

دهک‌بندی، روشی برای تقسیم کل جامعه به ۱۰ گروه مساوی بر اساس سطح درآمد و توان مالی است.

• هر دهک شامل ۱۰ درصد از جمعیت کشور می‌شود.

• دهک اول: فقیرترین قشر جامعه

• دهک دهم: ثروتمندترین قشر جامعه

• دهک‌های میانی: عمدتاً قشر متوسط و کم‌درآمد

معیار اصلی دهک‌بندی؛ پایگاه رصد رفاه ایرانیان

پایگاه رصد رفاه ایرانیان مرجع اصلی دهک‌بندی خانوارهاست. این پایگاه از سال ۱۳۸۶ تا کنون داده‌های گسترده‌ای را جمع‌آوری کرده و مبنای بسیاری از تصمیم‌های یارانه‌ای قرار گرفته است.

منابع داده‌ای پایگاه رفاه:

• داده‌های بانکی (تراکنش‌ها و حساب‌ها)

• خودروهای ثبت‌شده به نام خانوار

• املاک و مستغلات ثبت‌شده

• اطلاعات بازار بورس و اوراق بهادار

• حقوق و دستمزد ثبت‌شده در بیمه و سازمان‌ها

• وضعیت سلامت و بیماری‌های خاص

• تحت پوشش بودن در سازمان‌های حمایتی (کمیته امداد، بهزیستی)

تاریخچه دهک‌بندی یارانه‌ها در ایران

• ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۸: شروع طرح یارانه نقدی و حذف تدریجی برخی خانوارها از لیست

• ۱۳۹۸: توقف حذف یارانه سه دهک بالا به‌صورت کامل

• ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱: بازگشت برخی خانوارها به لیست یارانه‌بگیران

• ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۴: بحث حذف مجدد سه دهک بالای درآمدی (۷، ۸ و ۹) مطرح شد

• ۱۴۰۴: حذف قطعی دهک دهم و بررسی برای حذف دهک‌های هشتم و نهم

شاخص‌های اصلی دهک‌بندی خانوارها

1. درآمد ماهانه: حقوق و دستمزد ثابت + درآمدهای جانبی

2. املاک و مستغلات: تعداد و ارزش املاک ثبت‌شده به نام خانوار

3. خودرو: نوع خودرو، ارزش آن و تعداد خودروها

4. حساب‌های بانکی و تراکنش‌ها: میانگین گردش حساب، کارت‌خوان‌ها، خریدهای بزرگ

5. بازار سرمایه: میزان سرمایه‌گذاری در بورس و اوراق بهادار

6. سلامت و شرایط خاص: بیماری‌های خاص یا معلولیت، که امتیاز حمایتی محسوب می‌شود

7. وضعیت خانوادگی: زنان سرپرست خانوار، بازنشستگان و تحت پوشش نهادهای حمایتی

جدول هزینه سالانه دهک‌ها در سال ۱۴۰۳

شکاف درآمدی دهک‌ها؛ پرش نجومی در دهک دهم

بررسی آمار نشان می‌دهد:

• فاصله دهک اول تا نهم به‌طور خطی و ملایم افزایش می‌یابد (۲ تا ۵ میلیون ریال).

• اما فاصله دهک نهم تا دهم یک پرش ۱۹ برابری است!

• این شکاف عظیم نشان می‌دهد که دهک دهم عملاً در یک دنیای اقتصادی متفاوت زندگی می‌کند؛ از خرید کالاهای لوکس تا سرمایه‌گذاری‌های بزرگ.

حذف سه دهک؛ پشتوانه اطلاعاتی چیست؟

دولت و مجلس بارها از حذف دهک‌های ۷، ۸ و ۹ سخن گفته‌اند، اما کارشناسان معتقدند:

• شاخص‌های فعلی دقت کافی برای شناسایی این دهک‌ها ندارند.

• حذف اشتباهی خانوارهای متوسط، می‌تواند نارضایتی عمومی را افزایش دهد.

• تنها دهک دهم با اختلاف نجومی درآمدی به‌راحتی قابل شناسایی است.

چالش‌های دهک‌بندی در ایران

1. ناقص بودن داده‌ها: همه اطلاعات بانکی، ملکی و مالی ثبت نشده است.

2. خودداری مردم از شفاف‌سازی مالی: ترس از مالیات و حذف یارانه.

3. شاخص‌های غیرواقعی: گاهی شاخص‌های موقتی (مثل یک تراکنش بزرگ) مبنای دهک‌بندی قرار گرفته‌اند.

4. عدم هماهنگی نهادی: عدم دسترسی کامل به اطلاعات سازمان امور مالیاتی، وزارت صمت و سایر نهادها.

امتیاز مثبت در دهک‌بندی برای برخی خانوارها

برخی شرایط موجب می‌شود خانوارها امتیاز حمایتی بگیرند و در دهک‌های پایین‌تر باقی بمانند:

• زنان سرپرست خانوار

• بازنشستگان

• بیماران خاص

• افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی

تاثیر دهک‌بندی بر یارانه‌ها

• دهک‌های ۱ تا ۳: یارانه بیشتر (۴۰۰ هزار تومان برای هر نفر)

• دهک‌های ۴ تا ۹: یارانه ثابت (۳۰۰ هزار تومان برای هر نفر)

• دهک ۱۰: حذف کامل یارانه

• بحث حذف دهک‌های ۷، ۸ و ۹ همچنان ادامه دارد و قطعی نشده است.

جمع‌بندی

دهک‌بندی خانوارها بر اساس داده‌های پایگاه رصد رفاه ایرانیان انجام می‌شود. شاخص‌های متعددی مانند درآمد، خودرو، ملک، تراکنش‌های بانکی و شرایط اجتماعی مبنای این تقسیم‌بندی هستند. با این حال، ضعف داده‌ها و خطاهای سیستمی باعث شده که شناسایی دهک‌های بالای درآمدی با چالش جدی همراه باشد.
واقعیت این است که دهک دهم با فاصله نجومی از سایر دهک‌ها جدا می‌شود، اما شناسایی دقیق دهک‌های هشتم و نهم همچنان محل مناقشه است. آینده یارانه‌ها و دهک‌بندی خانوارها در ایران، به میزان شفافیت داده‌ها و توان دولت در ایجاد سامانه‌های دقیق وابسته است.